Καλλιέργεια σουσαμιού (Σήσαμον το Ινδικόν)
Καλλιεργείται πολύ στην Περσία, Μικρά Ασία και Αίγυπτο και από τους αρχαίους χρόνους και στη πατρίδα μας λίγο. Τρία είναι που μας ενδιαφέρουν τα σόγια του σουσαμιού: με μαυριδερούς, καστανούς και άσπρους σπόρους. Σε μας προκόβει το άσπρο σουσάμι και καλλιεργείται στη Θεσσαλία και Ανατολική Μακεδονία.
Η Θεσσαλία κάνει από αυτό έως 90 χιλ. οκ το χρόνο.
Ο σουσαμόσπορος έχει 40-50 τα εκατό λάδι και είναι πικρούτσικο μα φαγώσιμο και έχει το καλό δύσκολα να ταγγίζει. Στην Ανατολή και στο τόπο μας με τέτοιο λάδι φτιάνουν τούς χαλβάδες και στην Ευρώπη σαπούνια. Η Γαλλία μονάχα αγοράζει για τα σαπούνια της έως 90 εκατομμύρια οκάδες το χρόνο σουσαμόσπορο.
Για να βγάλουνε το σουσαμόλαδο καβουρδίζουν λίγο το σουσάμι σε λαμαρίνες, το αλέθουνε και το στύβουν σε πιεστήριο τρεις φορές. Δύο το στύβουν σκέτο και την τρίτη το ζεματούν με καυτό νερό. Οι πίτες πού μένουν από το στύψιμο είναι τροφή για τα ζώα, πρέπει όμως να την δίνομε με σανό (ή άχυρο) ή πίτουρα ή να την ανακατώνομαι με καρπό (κριθάρι, βρώμη) ή μ' άλλες τροφές. Στα πρόβατα δίνομε 50-100 δράμια από τις πίτες αυτές στο καθένα την ημέρα, στους χοίρους 100 δράμια ως 1 οκά κατά το πάχος πού θα έχουν και στα βόδια πού θέλομε να παχύνουν ½-3 οκάδες. Από σουσαμόσπορο γίνεται και το ταχίνι. Για να το κάνουν ραντίζουνε με λίγο νερό το σουσάμι και το αλέθουν και αλέθοντας το ρίχνουν σε πιθάρι και το αφήνουν ως πού ν' ανέβει το λάδι. Τότε το παίρνουν κι' εκείνο πού θα μείνει είναι το ταχίνι. Με σουσαμόσπορο φτιάνουν ακόμη και τα παστέλια ή τον βάζουν στις κουλούρες και στα ψωμιά.
Πως καλλιεργείται
Το σουσάμι γίνεται ξερικό σε βαρικά και αμμουδερά χώματα, δηλαδή σε χωράφια που κάνουν για αραβόσιτο ή σε κατεβασιές (ποταμόχωστα) πού είναι κοντά σε ποτάμια και μπορεί να φουσκίζονται και να ποτίζονται κι' όλας. Πάντα όμως του σουσαμιού η καλλιέργεια είναι ποτιστική. Ξερικό σουσάμι καλλιέργησαν, κατά σύσταση μου ως νομόγεωπόνου Αχαΐας και Ήλιδος, το 1924 πρόσφυγες σε βαρικά χωράφια του κάμπου της Γαστούνης και είχαν καλό εισόδημα.
Ξερικό σουσάμι καλλιεργήσαμε για δοκιμή στο Αγροτικό ορφανοτροφείο αρρένων Τατοΐου και πέτυχε. Μαθαίνω πώς γύρω στη Νεάπολι (Δυτικής Μακεδονίας) καλλιέργησαν μια χρονιά δοκιμαστικώς ξερικό σουσάμι σε αμμουδερά βαρικά χωράφια και είχε καλή απόδοση μα δεν ξανά ακλούθησαν την καλλιέργεια του. Το χωράφι πού θα καλλιεργήσουμε τό σουσάμι πρέπει καλά να δουλευτεί, και να τριφτούν τα χώματα. Όταν το χωράφι αυτό ήταν την περασμένη χρονιά σπαρμένο μ' αραβόσιτο ή με μπαμπάκι ή μ' άλλο σκαλιστικό τού κάνομε 3 οργώματα. Ένα το Μάρτη, ένα τον Αύγουστο κι' ένα το Φλεβάρη. Στο τρίτο όργωμα αν είναι ανάγκη, λιπαίνομε με το χημικό λίπασμα 6-8-8 ή το φουσκίζομε ρίχνοντας σκορπιστά κοπριά σ' όλο το χωράφι και τη δυναμώνομε πασπαλίζοντας την με το χημικό λίπασμα 0-16-0 σ' αναλογία 5-10 οκ. για κάθε 100 οκ. κοπριά. Όταν το χωράφι πού θα σπείρουμε το σουσάμι ήταν χέρσο του κάνομε ανάμεσα (τον Νοέμβριο) και το τέταρτο όργωμα. Κι' από το Μάρτη ως τον Απρίλη πού θα τό σπείρουμε σβαρνίζομε με σιδηρόσβαρνα το χωράφι 2-3 φορές για να ισώσει και τριφτεί καλά το χώμα. Τις πρώτες ήμερες του Απρίλη κάνουμε το τελευταίο σβάρνισμα, κι' αν το χωράφι είναι αδύνατο κι' αφούσκιστο σκορπίζομε ως 20 οκ. στο στρέμμα νιτρικό νάτριο (νίτρο της Χιλής) κι' αμέσως σπέρνομε. Στο ποτιστικό σουσάμι αντί να βάλουμε για μιας το νίτρο της Χιλής μπορούμε στο σπάρσιμο να ρίξουμε σκορπιστά στο στρέμμα μονάχα 10 οκάδες και τις άλλες 10 οκάδες να τις σκορπίσουμε στο πρώτο σκάλισμα για να έχουμε πιο κέρδος.
Στα δυνατά χωράφια ρίχνομε λιγότερο σπόρο γιατί κλαρώνει το σουσάμι και για να επιτύχει πρέπει να είναι ανάλογα άρυσπαρμένο. Το σπάρσιμο του σουσαμιού γίνεται στα πεταχτά με το χέρι και θέλει πείρα για να κανονίσει εκείνος που το σπέρνει πόσο πρέπει να είναι αρύ, κατά το χωράφι. Για να αποκτήσει κανείς τη σχετική πείρα πρέπει όταν πρώτο σπείρει ν' ανακατώσει το σουσάμι με δύο μερδικά άμμο του ποταμού και λίγη στάχτη για να πέφτει ο σπόρος κανονικά και βλέπει το μέρος που σπέρνει.
Τελειώνοντας το σπάρσιμο σκεπάζομε ξέβαφα το σπόρο με ξύλινη πλεχτή σβάρνα και περνούμε ύστερα το χωράφι με σανίδα για να καθίσουν τα χώματα. Τη σανίδα αυτή ζέβομε σ' άλογο και βάζομε ανάλογη πέτρα ή καθίζομε κανένα παιδάκι για βάρος. Όταν το σουσάμι είναι ποτιστικό κάνουμε τελευταία τους ποτιστάδες (αυλάκια) μ' αλέτρι ντόπιο ξύλινο και χωρίζομε το χωράφι με το ίδιο αλέτρι σε στενόμακρες βραγιές (πρασιές) για να ποτίζεται εύκολα και με οικονομία νερού. Για να σπείρουμε ένα στρέμμα θέλομε ως 1 1/2, οκά σπόρο.
Όταν με το σπάρσιμο βρέξει αμέσως, ξανά σπέρνομε το σουσάμι γιατί πατιέται το χώμα με τη βροχή και δε φυτρώνει ή το σβαρνίζουμε ανάλαφρα. Η βροχή το ωφελεί όταν φυτρώσει.
Το σουσάμι φυτρώνει σε 5-8 μέρες, κατά τη θερμοκρασία της ατμοσφαίρας και όταν κάνει 3-6 φυλλαράκια πρέπει να το σκαλίζουμε επιδέξια με στενό σκαλιστήρι για να χαλάσουμε τα χορτάρια πού δεν τ' αφήνουν να ξεπεταχτεί. Με δεύτερο σκάλισμα πού κάνουμε σαν ψηλώσει το σουσάμι μισή πιθαμή το αλαργεύομε αφήνοντας απόσταση για κάθε φυτό απ' όλες τις μερικές ως 1 1/2 πιθαμή.
Και αν είναι ποτιστικό του δίνομε αμέσως ένα νερό. Το σουσάμι που καλλιεργούμε ποτιστικό σε μέρος ζεστό που το χώμα γρήγορα στεγνώνει το ποτίζομε κάθε 15-20 μέρες, κατά τη χρονιά, δηλαδή ως να ωριμάσει του δίνομε 4-5 νερά και δύο σκαλίσματα στην αρχή πού είναι μικρό. Το ξερικό το σκαλίζομε μονάχα μια φορά, όταν είναι μικρό και τ' αργεύομε κι' ανάμεσα τό βοτανίζομε. Είναι καλλιεργητές που δε βοτανίζουν ούτε σκαλίζουν το σουσάμι από αμέλεια και ζημιώνονται γιατί παίρνουν λιγότερο εισόδημα.
Το σουσάμι όταν ψιλώσει 4-5 πιθαμές αρχίζει να λουλουδίζει και εξακολουθεί μέχρι τέλος να έχει λουλούδια και καρπό. Μπαίνοντας ο Αύγουστος ή και αργότερα κατά το μέρος, αρχίζει να κιτρινίζει δηλαδή να ωριμάζει και στο τέλος να ξηραίνεται. Τότε είναι καιρός, να το θερίσουμε, τινάζεται όμως εύκολα ο σπόρος του και πρέπει να το θερίσουμε ή ξεριζώσουμε λιγάκι αγουρωπό.
Για ν' αποφύγουμε τις ζημίες από τό τίναγμα θερίζοντας ή ξεριζώνοντας το σουσάμι το κάνουμε δεματάκια από 2-3 χερόβολα το καθ' ένα και τα στήνομε 4-5 μαζί όρθια στο ίδιο χωράφι.
Κι' όταν ξεραθεί καλά στρώνομε πρώτα μια φαρδιά λινάτσα και ύστερα παίρνομε ένα-ένα δεματάκι και κρατώντας το όρθιο πηγαίνομε στη λινάτσα, το γυρίζομε ανάποδα και με το δεξί χέρι το χτυπούμε με βέργα για να τιναχθεί όλος ο σπόρος και χυθεί απάνω σ’ αυτή. Και χύνεται σαν να είναι νερό.
Τη δουλειά αυτή μπορούμε να την κάνουμε και στ' αλώνια όπου κουβαλούμε τα δεματάκια του σουσαμιού όρθια μέσα σε κάρο στρωμένο με λινάτσα για να κρατεί το σπόρο που με το τράνταγμα θα τινάζεται.
Σε μερικά χωριά με τις καλαμιές του σουσαμιού καίνε το φούρνο και μαγειρεύουν. Ξερικό σουσάμι δίνει 60-90 οκ. σπόρο το στρέμμα και όταν το χωράφι είναι ποτιστικό και δυνατό ή λιπασμένο περνάει τις 100 οκ.
Πηγή: Πλουτοφόρα φυτά-Αλέξανδρου Γεωργακόπουλου-Παράρτημα «Γεωργικού δελτίου» Δεκεμβρίου 1930
Η Θεσσαλία κάνει από αυτό έως 90 χιλ. οκ το χρόνο.
Ο σουσαμόσπορος έχει 40-50 τα εκατό λάδι και είναι πικρούτσικο μα φαγώσιμο και έχει το καλό δύσκολα να ταγγίζει. Στην Ανατολή και στο τόπο μας με τέτοιο λάδι φτιάνουν τούς χαλβάδες και στην Ευρώπη σαπούνια. Η Γαλλία μονάχα αγοράζει για τα σαπούνια της έως 90 εκατομμύρια οκάδες το χρόνο σουσαμόσπορο.
Για να βγάλουνε το σουσαμόλαδο καβουρδίζουν λίγο το σουσάμι σε λαμαρίνες, το αλέθουνε και το στύβουν σε πιεστήριο τρεις φορές. Δύο το στύβουν σκέτο και την τρίτη το ζεματούν με καυτό νερό. Οι πίτες πού μένουν από το στύψιμο είναι τροφή για τα ζώα, πρέπει όμως να την δίνομε με σανό (ή άχυρο) ή πίτουρα ή να την ανακατώνομαι με καρπό (κριθάρι, βρώμη) ή μ' άλλες τροφές. Στα πρόβατα δίνομε 50-100 δράμια από τις πίτες αυτές στο καθένα την ημέρα, στους χοίρους 100 δράμια ως 1 οκά κατά το πάχος πού θα έχουν και στα βόδια πού θέλομε να παχύνουν ½-3 οκάδες. Από σουσαμόσπορο γίνεται και το ταχίνι. Για να το κάνουν ραντίζουνε με λίγο νερό το σουσάμι και το αλέθουν και αλέθοντας το ρίχνουν σε πιθάρι και το αφήνουν ως πού ν' ανέβει το λάδι. Τότε το παίρνουν κι' εκείνο πού θα μείνει είναι το ταχίνι. Με σουσαμόσπορο φτιάνουν ακόμη και τα παστέλια ή τον βάζουν στις κουλούρες και στα ψωμιά.
Πως καλλιεργείται
Το σουσάμι γίνεται ξερικό σε βαρικά και αμμουδερά χώματα, δηλαδή σε χωράφια που κάνουν για αραβόσιτο ή σε κατεβασιές (ποταμόχωστα) πού είναι κοντά σε ποτάμια και μπορεί να φουσκίζονται και να ποτίζονται κι' όλας. Πάντα όμως του σουσαμιού η καλλιέργεια είναι ποτιστική. Ξερικό σουσάμι καλλιέργησαν, κατά σύσταση μου ως νομόγεωπόνου Αχαΐας και Ήλιδος, το 1924 πρόσφυγες σε βαρικά χωράφια του κάμπου της Γαστούνης και είχαν καλό εισόδημα.
Ξερικό σουσάμι καλλιεργήσαμε για δοκιμή στο Αγροτικό ορφανοτροφείο αρρένων Τατοΐου και πέτυχε. Μαθαίνω πώς γύρω στη Νεάπολι (Δυτικής Μακεδονίας) καλλιέργησαν μια χρονιά δοκιμαστικώς ξερικό σουσάμι σε αμμουδερά βαρικά χωράφια και είχε καλή απόδοση μα δεν ξανά ακλούθησαν την καλλιέργεια του. Το χωράφι πού θα καλλιεργήσουμε τό σουσάμι πρέπει καλά να δουλευτεί, και να τριφτούν τα χώματα. Όταν το χωράφι αυτό ήταν την περασμένη χρονιά σπαρμένο μ' αραβόσιτο ή με μπαμπάκι ή μ' άλλο σκαλιστικό τού κάνομε 3 οργώματα. Ένα το Μάρτη, ένα τον Αύγουστο κι' ένα το Φλεβάρη. Στο τρίτο όργωμα αν είναι ανάγκη, λιπαίνομε με το χημικό λίπασμα 6-8-8 ή το φουσκίζομε ρίχνοντας σκορπιστά κοπριά σ' όλο το χωράφι και τη δυναμώνομε πασπαλίζοντας την με το χημικό λίπασμα 0-16-0 σ' αναλογία 5-10 οκ. για κάθε 100 οκ. κοπριά. Όταν το χωράφι πού θα σπείρουμε το σουσάμι ήταν χέρσο του κάνομε ανάμεσα (τον Νοέμβριο) και το τέταρτο όργωμα. Κι' από το Μάρτη ως τον Απρίλη πού θα τό σπείρουμε σβαρνίζομε με σιδηρόσβαρνα το χωράφι 2-3 φορές για να ισώσει και τριφτεί καλά το χώμα. Τις πρώτες ήμερες του Απρίλη κάνουμε το τελευταίο σβάρνισμα, κι' αν το χωράφι είναι αδύνατο κι' αφούσκιστο σκορπίζομε ως 20 οκ. στο στρέμμα νιτρικό νάτριο (νίτρο της Χιλής) κι' αμέσως σπέρνομε. Στο ποτιστικό σουσάμι αντί να βάλουμε για μιας το νίτρο της Χιλής μπορούμε στο σπάρσιμο να ρίξουμε σκορπιστά στο στρέμμα μονάχα 10 οκάδες και τις άλλες 10 οκάδες να τις σκορπίσουμε στο πρώτο σκάλισμα για να έχουμε πιο κέρδος.
Στα δυνατά χωράφια ρίχνομε λιγότερο σπόρο γιατί κλαρώνει το σουσάμι και για να επιτύχει πρέπει να είναι ανάλογα άρυσπαρμένο. Το σπάρσιμο του σουσαμιού γίνεται στα πεταχτά με το χέρι και θέλει πείρα για να κανονίσει εκείνος που το σπέρνει πόσο πρέπει να είναι αρύ, κατά το χωράφι. Για να αποκτήσει κανείς τη σχετική πείρα πρέπει όταν πρώτο σπείρει ν' ανακατώσει το σουσάμι με δύο μερδικά άμμο του ποταμού και λίγη στάχτη για να πέφτει ο σπόρος κανονικά και βλέπει το μέρος που σπέρνει.
Τελειώνοντας το σπάρσιμο σκεπάζομε ξέβαφα το σπόρο με ξύλινη πλεχτή σβάρνα και περνούμε ύστερα το χωράφι με σανίδα για να καθίσουν τα χώματα. Τη σανίδα αυτή ζέβομε σ' άλογο και βάζομε ανάλογη πέτρα ή καθίζομε κανένα παιδάκι για βάρος. Όταν το σουσάμι είναι ποτιστικό κάνουμε τελευταία τους ποτιστάδες (αυλάκια) μ' αλέτρι ντόπιο ξύλινο και χωρίζομε το χωράφι με το ίδιο αλέτρι σε στενόμακρες βραγιές (πρασιές) για να ποτίζεται εύκολα και με οικονομία νερού. Για να σπείρουμε ένα στρέμμα θέλομε ως 1 1/2, οκά σπόρο.
Όταν με το σπάρσιμο βρέξει αμέσως, ξανά σπέρνομε το σουσάμι γιατί πατιέται το χώμα με τη βροχή και δε φυτρώνει ή το σβαρνίζουμε ανάλαφρα. Η βροχή το ωφελεί όταν φυτρώσει.
Το σουσάμι φυτρώνει σε 5-8 μέρες, κατά τη θερμοκρασία της ατμοσφαίρας και όταν κάνει 3-6 φυλλαράκια πρέπει να το σκαλίζουμε επιδέξια με στενό σκαλιστήρι για να χαλάσουμε τα χορτάρια πού δεν τ' αφήνουν να ξεπεταχτεί. Με δεύτερο σκάλισμα πού κάνουμε σαν ψηλώσει το σουσάμι μισή πιθαμή το αλαργεύομε αφήνοντας απόσταση για κάθε φυτό απ' όλες τις μερικές ως 1 1/2 πιθαμή.
Και αν είναι ποτιστικό του δίνομε αμέσως ένα νερό. Το σουσάμι που καλλιεργούμε ποτιστικό σε μέρος ζεστό που το χώμα γρήγορα στεγνώνει το ποτίζομε κάθε 15-20 μέρες, κατά τη χρονιά, δηλαδή ως να ωριμάσει του δίνομε 4-5 νερά και δύο σκαλίσματα στην αρχή πού είναι μικρό. Το ξερικό το σκαλίζομε μονάχα μια φορά, όταν είναι μικρό και τ' αργεύομε κι' ανάμεσα τό βοτανίζομε. Είναι καλλιεργητές που δε βοτανίζουν ούτε σκαλίζουν το σουσάμι από αμέλεια και ζημιώνονται γιατί παίρνουν λιγότερο εισόδημα.
Το σουσάμι όταν ψιλώσει 4-5 πιθαμές αρχίζει να λουλουδίζει και εξακολουθεί μέχρι τέλος να έχει λουλούδια και καρπό. Μπαίνοντας ο Αύγουστος ή και αργότερα κατά το μέρος, αρχίζει να κιτρινίζει δηλαδή να ωριμάζει και στο τέλος να ξηραίνεται. Τότε είναι καιρός, να το θερίσουμε, τινάζεται όμως εύκολα ο σπόρος του και πρέπει να το θερίσουμε ή ξεριζώσουμε λιγάκι αγουρωπό.
Για ν' αποφύγουμε τις ζημίες από τό τίναγμα θερίζοντας ή ξεριζώνοντας το σουσάμι το κάνουμε δεματάκια από 2-3 χερόβολα το καθ' ένα και τα στήνομε 4-5 μαζί όρθια στο ίδιο χωράφι.
Κι' όταν ξεραθεί καλά στρώνομε πρώτα μια φαρδιά λινάτσα και ύστερα παίρνομε ένα-ένα δεματάκι και κρατώντας το όρθιο πηγαίνομε στη λινάτσα, το γυρίζομε ανάποδα και με το δεξί χέρι το χτυπούμε με βέργα για να τιναχθεί όλος ο σπόρος και χυθεί απάνω σ’ αυτή. Και χύνεται σαν να είναι νερό.
Τη δουλειά αυτή μπορούμε να την κάνουμε και στ' αλώνια όπου κουβαλούμε τα δεματάκια του σουσαμιού όρθια μέσα σε κάρο στρωμένο με λινάτσα για να κρατεί το σπόρο που με το τράνταγμα θα τινάζεται.
Σε μερικά χωριά με τις καλαμιές του σουσαμιού καίνε το φούρνο και μαγειρεύουν. Ξερικό σουσάμι δίνει 60-90 οκ. σπόρο το στρέμμα και όταν το χωράφι είναι ποτιστικό και δυνατό ή λιπασμένο περνάει τις 100 οκ.
Πηγή: Πλουτοφόρα φυτά-Αλέξανδρου Γεωργακόπουλου-Παράρτημα «Γεωργικού δελτίου» Δεκεμβρίου 1930
